Tvítyngi og læsi

Tvítyngi

Þegar börn læra fleiri en eitt tungumál verða þau tvítyngd. Sum börn eiga eitt móðurmál sem þau læra hjá foreldrum í heimaranni og bæta síðan öðru tungumáli við, tungumáli samfélagsins. Önnur tileinka sér tvö tungumál samhliða og eiga því tvö móðurmál, oftast vegna þess að foreldrar eru af sitt hvoru þjóðerni. Svo eru börn sem eiga tvö móðurmál og tungumál samfélagsins sem þriðja mál. En oft eru skil á milli tungumála í lífi barna ekki svo skýr.

Að hafa vald á fleiri en einu tungumáli strax á fyrstu árum ævinnar er dýrmætur viskubrunnur. Rannsóknir benda til þess að við bestu aðstæður geti tvítyngi stuðlað að ríkari málþroska, fjölbreyttari greind, aukinni víðsýni og sköpunargáfu, svo fátt eitt sé talið (Peal & Lambert, 1962). Því meiri tungumálakunnátta því sterkari stoð. Sameiginlegt hlutverk foreldra og skóla er því að hlúa að tvítyngi barna og gefa þeim kost á að viðhalda og þróa bæði/öll tungumál sín. Móðurmálið gegnir mikilvægu hlutverki, en það er grunnurinn sem allt annað tungumálanám byggir á. Tungumál samfélagsins er síðan lykill að velgengni í námi og starfi.

Tungumál í lífi barna eiga í stöðugri samkeppni. Það tungumál sem er ríkjandi í umhverfi þeirra nær oftast yfirhöndinni, en önnur tungumál geta þó seinna náð forskoti ef aðstæður verða því hliðhollari. Börn gleyma einnig tungumálum fljótt. Þau nota aðeins það tungumál sem þau hafa þörf fyrir til þess að eiga samskipti við annað fólk eða nálgast hugðarefni sín - ef slík þörf er ekki til staðar er tungumálið ekki notað og það gleymist (Grosjean, 2010). Því er mikilvægt að foreldrar og skóli að skapi þessar þarfir með því að gefa börnum næg tækifæri til þess að nota móðurmál sitt bæði heima og í skólanum og sjá til þess að þau hafi greiðan aðgang að bókum og öðru afþreygingarefni á sínu móðurmáli.

Fjölmargir fullyrða, bæði leikir og lærðir, að börn búi yfir náttúrulegum hæfileika til máltileinkunar og því þurfi lítið að grípa inn í máltökuferlið. Rannsóknir benda þó til þess að þar sem tvítyngd börn þurfa að skipta athygli sinni og tíma á milli tveggja eða fleiri tungumála, þurfi þau lengri tíma til þess að ná fullum tökum á hverju tungumáli fyrir sig en börn sem aðeins þurfa að einbeita sér að einu tungumáli (Lervag & Aukrust, 2010 ; Mancilla-Martinez et al., 2011). Tvítyngd börn ná þó oft mjög góðum tökum á framburði og daglegu tali á undraskömmum tíma, sem getur því villt sýn og orðið til þess að kunnátta tvítyngdra barna sé ofmetin (Samson & Lesaux, 2009). Kennurum og öðrum sem koma að menntun þessara barna hættir því til að líta fram hjá þörf þeirra fyrir sérstuðningi. Stór hluti barna af erlendum uppruna á því erfitt uppdráttar í námi og nær ekki fótfestu í skólakerfinu, m.a. vegna þess að þau hafa ekki nægilega kunnáttu í skólamálinu (August & Shanahan, 2006; Solveig Brynja Grétarsdóttir, 2007).

Hlutverk skólanna er að koma til móts við þarfir tvítyngdra barna. Markvissar og skilvirkar náms- og kennsluaðferðir gegna þar lykilhlutverki.

Tvítyngi og læsi

Í öllu námi liggur góður lesskilningur til grundvallar. Lesskilningur er lokatakmark lesturs og felur í sér hæfni til þess að skilja margskonar texta sem settur er fram í mismunandi samhengi og tilgangi. Rætur hans liggja að stórum hluta í málþroska, og þá einkum þeim hliðum sem lúta að málskilningi. Reynsla, almenn þekking, ályktunarhæfni og þekking á eigin hugsun eru þó þættir sem allir hafa verulega áhrif á hversu vel nemendur skilja mismunandi tegundir texta (Cain og Oakhill, 2006).

Á fyrstu stigum lestrarnámsins mótast þó lesskilningur mikið af umskráningarfærni barna. Ástæðan er fyrst og fremst sú að þegar barn þarf að stauta sig í gegnum texta er mikið álag á vinnsluminni og því lítið svigrúm til þess að einbeita sér að innihaldi hans. Athyglin fer þess vegna að miklu leyti í að reyna að bera fram orðin rétt. Af þeim sökum er mjög mikilvægt að börn nái góðum tökum á umskráningu því þannig leggja þau einnig grunn að góðum lesskilningi. Tvítyngd börn virðast almennt ná góðum tökum á umskráningu og standa þeim eintyngdu jafnan ekki að baki á því sviði (Verhoeven, 2000).

Öðru máli virðist þó gegna um lesskilning. Þar sem tvítyngd börn þurfta að deila tíma sínum og athygli á milli tveggja eða fleiri tungumála kunna þau oftast mun færri orð í hverju tungumáli fyrir sig en eintyngd börn gera í sínu eina tungumáli. Takmarkaður orðaforði veldur því að oft getur verið erfitt fyrir tvítyngd börn að skilja það námsefni sem fyrir þau er lagt, en samkvæmt rannsóknum þurfa nemendur að þekkja 98% orða í textum námsbóka til þess að geta skilið og tileinkað sér innihald þeirra án aðstoðar. Fari þetta hlutfall niður í 95% þurfa flestir nemendur einhverskonar aðstoð til þess að skilja innihaldið, eins og til dæmis orðabækur eða hjálp frá kennara eða samnemendum (Laufer & Ravenhorst-Kalovski, 2010). Börn með takmarkaðan orðskilning eiga einnig oft erfitt með að nýta sér samhengi texta til þess að ráða í merkingu óþekktra orða og skilja og nota síður skilgreiningar í orðabókum (Shefelbine, 1990). Ný orð bætast því mun hægar í safnið en hjá þeim en börnum sem eru með góðan málskilning fyrir. Lesskilningur tvítyngdra barna þróast því oft mun hægar en lesskilningur eintyngdra jafnaldra þeirra (Mancilla-Martinez, et al., 2011; Roessingh, 2008). Markvissar náms- og kennsluaðferðir geta hins vegar aukið orðaforða tvítyngdra nemenda sem síðan hefur jákvæð áhrif á lesskilning og námsgengi almennt. Þær felast meðal annars í því að:

1. Gefa tvítyngdum nemendum tækifæri til að glíma við texta sem inniheldur hæfilegt magn orða sem eru þeim framandi.
2. Sá texti sem tvítyngdir nemendur takast á við þarf að innihalda þau orð sem mikilvægust eru hvert sinn.
3. Tvítyngdir nemendur þurfa að lesa margvíslegan texta þar sem viðkomandi orð koma fyrir; best er að þeir rekist á orðin margsinnis og þá bæði í ræðu og riti. Þeir verða jafnframt að vinna með orðin í fjölbreytilegum verkefnum til að þau festist í minni.
4. Brýnt er að nemendur þjálfi námstækni til að geta sér til um merkingu óþekktra orða.
5. Nemendur þurfa að hafa aðgang að orðabókum á móðurmálum þeirra.

© Sigríður Ólafsdóttir og Freyja Birgisdóttir