Flokkun eftir einkennum

Kenningin um tvöfaldan veikleika

Kenningin um tvöfaldan veikleika (double-deficit hypothesis) beinir sjónum að þeim þætti hljóðkerfisúrvinnslunnar sem snýr að aðgengi að hljóða-  og orðasafni í minni. Hún er byggð á þeirri staðhæfingu  að aðgengi og endurheimt á hljóðrænum upplýsingum, sem skráðar eru með ákveðnum hætti í minninu,  sé einn af undirþáttum lestrar óháður hljóðavitund og stafaþekkingu (Bowers 1995; Bowers og Wolf, 1993; Felton og Brown 1990; Felton & Wood 1990; Wolf & Bowers 1999; Wolf, Bowers & Biddle 2000). 
Aðgengi að hljóða- og orðasafni minnisins er oftast metið með verkefnum sem reyna á nefnuhraða. Nefnuhraði er talinn mælikvarði á hæfni heilans til að hindra/velja úr, virkja og tengja saman ólíka starfsemi svo sem sjónræna og heyrnræna skynjun, endurheimt, merkingu o. fl. innan ákveðins tíma.

Aðallega er um tvenns konar nefnuhraða-verkefni að ræða

• að nefna ritháttarmyndir algengra orða eins fljótt og mögulegt er áður en næsta orð birtist (confrontation naming CN)
• að nefna röð stafa, númera, lita og algengra hluta eins hratt og mögulegt er (rapid automatized naming-RAN).

Þar sem hugtökin eða táknin sem nefna á (sbr. RAN próf)  eru mjög algeng er talið að minnisþátturinn hafi litlu hlutverki að gegna í þessum verkefnum. Þess vegna eru nefnuhraðapróf álitin ,,hreinni” mæling á endurheimt hugtaka en aðrar prófanir varðandi nefnun á hlutum/hugtökum.

Samkvæmt kenningunni um tvöfaldan veikleika byggist nefnuhraði mikið til á öðrum þáttum en þeim hljóðkerfislegu við lestur, þar með taldir  þættir tengdir athygli, sjónrænni þekkingu og hraða við úrvinnslu upplýsinga. Á þeim forsendum eru börn með  lestrarerfiðleika flokkuð í þrjá eftirfarandi hópa:

• Nemendur eingöngu með hljóðkerfisvanda
• Nemendur eingöngu í erfiðleikum tengdum nefnuhraða
• Nemendur  sem glíma við báða veikleikana
   

Kenningin um tvenns konar veikleika á við síðastnefnda hópinn, en innan hans glímir fólk við slaka umskráningarfærni, vegna veikleika í hljóðkerfisvitund og hægan leshraða, vegna veikleika í undirliggjandi þáttum nefnuhraða. Rannsóknir sýna að mjög hátt hlutfall þeirra sem glíma við lestrarörðugleika tilheyra þeim hópi (Wolf og  O´Brien 2001; Wolf, Bowers og  Biddle 2000).

 
Heimild : Wolf o.fl.2002: The second deficit: An investigation of the independence of phonological and naming-speed deficit in developmental dyslexia. Í Reading and Writing: An Interdisciplinary Journal 15.  bls. 61

Catts o.fl. (1999) gerðu athugun á nemendum í 2. bekk sem voru slakir í lestri og þá kom í ljós að 29 % þeirra voru með tvöfaldan veikleika, 25 % eingöngu með hljóðkerfisveikleika og 15 % eingöngu með veikleika í nefnuhraðaferlinu.

Fræðimenn eru ekki sammála um hvort hljóðkerfisvitund og nefnuhraði séu tveir aðskildir þættir innan hljóðkerfisins né hvernig tengslum þeirra er nákvæmlega háttað.  Eins og er virðist nefnuhraði meira tengdur lesfimi á meðan hljóðavitund er í beinum tengslum við umskráninguna. Þörf er á meiri rannsóknum á því hvort nefnuhraði sé aðskilinn þáttur innan hljóðkerfisúrvinnslunnar óðháður hljóðkerfisvitundinni með því að athuga betur nemendur sem eingöngu eru með slakan nefnuhraða án samfygljandi veikleika í hljóðkerfisvitund. Schatchneider, Carlson, Francis, Foorman og Fletcher (2002) halda því fram að hægur nefnuhraði meðal barna með tvöfaldan veikleika endurspegli slaka útkomu þeirra á verkefnum sem prófa hljóðavitund þar sem þessi sömu börn hafi yfirleitt slakari hljóðkerfisvitund en börn sem eingöngu greinist með veikleika í hljóðkerfisvitund (Roth 2004).

Kennslufræðilegur ávinningur kenningarinnar

En hvað sem öllum ágreiningi líður varðandi tilgátuna um tvöfalda veikleikann hefur hún haft víðtæk áhrf bæði á  kennslu og mat á börnum með lestrarerfiðleika. Hvað kennsluna snertir hefur tilkoma hennar opnað augu fólks á þörfinni fyrir

• að skilja/rannsaka betur hlutverk úrvinnsluhraða og lestrarfimi í þróun lestrar
• að búa til kennsluefni til að vinna með þessa þætti lestrar
• mikilvægi þess að þjálfa liðleika lestursins/ lestrarfimi jafnhliða þjálfun í  umskráningu

                                                                                 (Wolf and O´Brien, 2001).

Börn með dyslexíu sýna hægari nefnuhraða en börn með eðlilega lestrargetu (Denkla & Rundel 1976; Vellutino o.fl. 1995; Wolf 1991) og athuganir hafa einnig gefið til kynna að breytileiki í nefnuhraða meðal forskólabarna geti sagt fyrir um lestrarárangur á seinni skólaárum (Badin 1994; Bower og Swanson 1991; Pennington o.fl. 2001; Wolf o. fl. 2002).  Þótt forspárgildið sé fremur lítið miðað við forspá hljóðkerfisvitundar þá virðist nefnuhraði einna besti mælikvarðinn á hversu hratt og vel ritháttarferlið gegnur fyrir sig (Catts og Kamhi 2005). Nefnuhraðapróf  er nú orðið hluti af víðtæku mati á nemendum sem eru að hefja lestrarnám þar sem sýnt hefur verið fram á að þeir sem eiga í mestum erfiðleikum með lestur og lestrarnám hafi veikleika bæði í hljóðkerfisvitund og undirliggjandi ferlum nefnuhraða sem hafi mikil áhrif á lestrarþróun þeirra og möguleika til árangurs (Roth 2004:264).

 © Helga Sigurmundsdóttir