Málþroskaraskanir

Málið er eitt öflugasta verkfæri hugsunarinnar. Rannsóknir um allan heim sýna tengsl góðs málþroska við námsárangur (Stackhouse og Wells, 1997; Catts og Kahmi, 1999; Guðrún Bjarnadóttir, 2004). Auk þess eru að koma fram rannsóknir sem sýna að málþroskafrávik geta haft bein áhrif á hegðun, líðan og námsárangur viðkomandi barns (Cohen o.fl., 2000; Sólveig Jónsdóttir, 2007; Westby, 2007).

Málþroskaraskanir geta verið af ýmsum toga og orsakast m.a. af ýmiss konar þroskafrávikum, mismunandi fötlunum eða langvarandi veikindum. Stór hópur barna greinist með málþroskafrávik án þess að um önnur þroskafrávik eða sjúkdóma sé að ræða og er þá talað um að börn séu með sértækar málþroskaraskanir (Ester Sighvatsdóttir og Sigríður Magnúsdóttir, 2004; Þóra Sæunn Úlfsdóttir, 2004).

Börn með sértækar málþroskaraskanir eru í áhættuhópi hvað varðar námsörðugleika og vanlíðan í skóla. Þau eiga oft í erfiðleikum með að eignast vini vegna þess að málþroskaröskun getur haft mikil áhrif á félagsfærni. Það er því mjög mikilvægt að

• greina börn með máþroskaraskanir sem allra fyrst,
• skilgreina málörvun út frá þörfum hvers barns og
• raða þeim í hópa eftir eðli málþroskafrávika.

Á þann hátt má leitast við að fyrirbyggja frekari vanda og draga þar með úr hættu á námsörðugleikum, vanlíðan og brottfalli nemenda úr skóla.

Vegna náinna tengsla lestrar og máls eru börn með sértækar málþroskaraskanir iðulega lengi að ná valdi á lestrartækninni. Orsök erfiðleikanna getur m.a. verið veikleiki í hljóðkerfisvitund, en hljóðkerfisvitund er mikilvægur undirstöðuþáttur fyrir lestur. Þá er mikilvægt að vinna með þann þátt jafnhliða lestrarnámi. Auk þess glíma þessi börn oftast við annars konar erfiðleika eftir að þau hafa náð valdi á sjálfu lestrarferlinu. Þessir erfiðleikar koma upp á yfirborðið þegar fer að reyna á málskilning nemendanna við lestur flóknari texta, en þá dregur úr framförum og erfiðleikar tengdir málskilningi koma í ljós. Þess vegna er mikilvægt að brúa bilið á milli leikskóla og grunnskóla, þannig að niðurstöður úr prófunum og áherslur í málörvun í leikskóla skili sér í áframhaldandi vinnu við upphaf grunnskólagöngu.

Við búum svo vel að eiga stöðluð próf og matslista sem notuð eru í leikskólum.  Þessi próf meta stöðu barnanna miðað við jafnaldra og gefa til kynna hvort börnin þurfi sérhæfð úrræði og skilgreinda málörvun í leikskólanum. Þar sem þessi próf eru oft eingöngu notuð í leikskólum er mikilvægt að kynna þau fyrir grunnskólakennurum, vegna þess að gert er ráð fyrir að niðurstöður úr þeim fylgi börnum inn í grunnskólann. Það hefur ómetanlegt forvarnargildi að leggja fyrir stöðluð próf, greina málþroskafrávik og byrja strax með kennslu eftir eðli frávika.  Eftirfarandi  próf og matslistar eru mikið notuð í leikskólum:

1. Orðaskil-málþroskapróf (Höfundur: Elín Þöll Þórðardóttir). Þetta málþroskapróf byggir á orðaforðagátlista fyrir börn á aldrinum eins og hálfs til þriggja ára. Prófinu er ætlað að mæla orðaforða barnanna svo og hvort þau hafa náð valdi á beygingarkerfi og setningagerð málsins. Aldursviðmið fylgja prófinu, en með samanburði við þau er skorið úr um hvort málþroski barna mælist innan eðlilegra marka miðað við jafnaldra
2. Hljóm-2 (Höfundar:  Ingibjörg Símonardóttir, Jóhanna Einarsdóttir og Amalía Björnsdóttir). Prófið er  í leikjaformi og kannar hljóðkerfisvitund elstu barnanna í leikskólanum. Prófþættir eru: Rím, samstöfur (atkvæði), samsett orð, hljóðgreining, orðhlutaeyðing og margræð orð. Niðurstöður sýna mjög slaka færni, slaka færni, meðal færni eða góða færni miðað við jafnaldra.
3. Íslenski þroskalistinn  (Einar Guðmundsson og Sigurður J. Grétarsson). Þessi þroskalisti er ætlaður fyrir þriggja til sex ára börn. Mæður barnanna svara listanum og meta getu þeirra á mál-og hreyfisviði. Prófþættir eru: Málþáttur (hlustun, tal og nám), hreyfiþáttur (grófhreyfingar, skynhreyfingar og sjálfsbjörg). Til samans mynda undirprófin sex eina þroskatölu, sem gefur til kynna almennan þroska barnsins að mati móður.
4. Íslenski smábarnalistinn  (Einar Guðmundsson og Sigurður J. Grétarsson). Smábarnalistinn er frumsaminn og staðlaður þroskalisti til að meta málþroska, hreyfiþroska og sjálfsbjörg ungbarna á aldrinum 15 til 38 mánaða. Hann er sjálfstætt framhald af  Íslenska þroskalistanum.
5. TOLD-2P-málþroskapróf (Phyllis L. Newcomer og Donald D. Hammill. Íslensk staðfærsla: Ingibjörg Símonardóttir, Einar Guðmundsson, Sigurgrímur Skúlason og Sigríður Pétursdóttir). Prófið metur málskilning og máltjáningu 4-9 ára barna. Það samanstendur af 7 undirprófum sem til samans gefa eina málþroskatölu. Málþroskatalan gefur til kynna hvort málþroski barnsins er eðlilegur miðað við jafnaldra. Prófið gefur einnig mikilvægar upplýsingar um vægi málþáttanna; merkingarfræði, setningafræði og hljóðkerfisfræði.

Val í málörvunarhópa út frá eðli málþroskafrávika

Mikilvægt er að huga að málörvun barna sem fyrst eins og t.d. er gert í Brekkubæjarskóla á Akranesi. Þar hefur verið unnið með málörvunarhópa í fyrsta bekk undir stjórn talmeinafræðings frá skólaárinu 2004-2005. Við val í málörvunarhópa þarf að huga að mörgu. Helstu þættir sem lagðir eru til grundvallar eru:

• Sérkennari og talmeinafræðingur fara yfir allar bakgrunnsupplýsingar sem fylgja barninu og sérstaklega er tekið tillit til niðurstaðna úr prófum sem eru lögð fyrir í leikskóla ásamt niðurstöðum frá greiningarteymum.
• Talmeinafræðingur eða sérkennari leggur fyrir málþroskamat eftir þörfum.
• Börn valin saman í málörvunarhópa eftir eðli málþroskafrávika. Talmeinafræðingur setur upp málörvunarmarkmið fyrir hvert barn í samvinnu við þá kennara sem sjá um kennslu í málörvunarhópunum. Málörvunarefni sem hentar hverju barni er notað í hópunum.
• Málþroskamat er endurtekið í lok skólaárs til að rökstyðja árangur. Þau börn sem ekki sýna viðunandi árangur halda áfram í málörvunarhópi næsta vetur. Einnig er þeim vísað í nánari greiningu hjá viðeigandi sérfræðingum eftir þörfum.
• Bekkjarkennarar og foreldrar fá afhent eintak af málörvunarmarkmiðum fyrir hvert barn og skriflegar niðurstöður um árangur eru sendar heim í lok skólaárs.

Í málörvunarhópunum er unnið út frá skilgreiningum sem eru í málörvunarkerfinu; Tölum saman - Málörvunarkerfi fyrir börn með málþroskafrávik og tvítyngd börn (Ásthildur Bj. Snorradóttir og Bjartey Sigurðardóttir, 2005). Sérstök áhersla er lögð á að skoða hegðun og boðskiptafærni með viðeigandi málörvun í huga. Einnig er lögð áhersla á heimavinnu, skráningu á hverjum málörvunatíma og samvinnu við foreldra.

Kennsla :  Málörvun, skilgreind út frá þörfum barnanna.

Á eftirfarandi myndböndum má sjá dæmi um hvernig hægt er að vinna að málörvun barna með mismunandi hætti eftir að búið er að meta og skilgreina  þarfir þeirra.

Númer 1:

Númer 2:

© Ásthildur Bj. Snorradóttir, talmeinafræðingur

© Bjartey Sigurðardóttir, sérkennari og talmeinafræðingur