Lesfimi

Hver kannast ekki við bílstjóra sem hlustar á útvarp og talar í farsíma um leið og hann keyrir án þess að missa vald á bílnum. Hann þarf ekki lengur að hugsa um hvert handtak, velta fyrir sér merkingu götuskilta eða hvaða leið hann á að fara eins og þegar hann var að byrja að læra að keyra. Hann getur því beint athyglinni annað en um leið haft auga með akstrinum. Það sama má segja um þann sem hefur gott vald á lyklaborði tölvunnar hann getur einbeitt sér svo til ótruflað að innihaldi þess sem hann skrifar þar sem fingurnir rata svo til ómeðvitað á rétta staði. Hann veit oftast hvenær hann gerir villur, en getur leiðrétt eða ákveðið að bíða með leiðréttingar án þess að truflun verði á hugsanaferlinu við skrifin. Því minni athygli sem hann þarf að beina að lyklaborðinu því meiri athygli hefur hann aflögu til að hugsa um það sem hann er að skrifa. Þessu er eins farið með lesturinn, eftir því sem nemendur hafa betri lesfimi því betur geta þeir einbeitt sér að lesskilningi, sem er takmarkið með lestrarnáminu (Rasinski, 2004). Lesfmi er skilgreind með eftirfarandi hætti:

Lesfimi er færni sem byggir á nákvæmni, sjálfvirkni og hrynrænum þáttum tungumálsins, en allir þessir þættir stuðla að auknum lesskilningi. Hún birtist í sjálfvirkum fyrirhafnarlausum lestri sem lesinn er í viðeigandi hendingum (phrasing) og með réttu hljómfalli (intonation). Lesfimi er mikilvæg við upplestur og hljóðlestur og getur bæði takmarkað og stutt við lesskilning (Kuhn, Schwanenflugel, Meisinger, 2010:240).

Eins og kemur fram í skilgreiningunni hér að ofan samanstendur lesfimi af þremur meginþáttum, nákvæmni (accuracy), sjálfvirkni (automaticity) og hrynrænum þáttum tungumálsins[1] (prosody), stundum nefnt hljóðfall/hljóðfallsfræði, þ.e. hljóðfallsreglur  tungumálsins. Gerð verður nánari grein fyrir hverjum þætti hér á eftir.

Lestrarnákvæmni er hlutfall rétt lesinna orða miðað við heildarfjölda lesinna orða. Hún er því góður mælikvarði í umskráningarfærni nemenda (McKenna og Stahl, 2003, 2009).

Sjálfvirkni (automaticity) er færni eða úrvinnsluferli sem framkvæmd eru hratt, án áreynslu, ósjálfrátt og ómeðvitað (Logan, 1997). Sjálfvirkni lestrar er  náð þegar lestrarfærnin er orðin það hröð og fyrirhafnarlaus að hún krefst ekki meðvitaðar athygli (Walpole og Mckenna, 2007). Góðir lesendur lesa um 99% lesefnis með sjálfvirkum hætti og geta því  einbeitt sér svo til eingögnu að lesskilningnum. Þeir búa jafnframt yfir sjálfsöryggi og þekkingu á því hvernig á að bregðast við þegar eitthvað fer úrskeiðis við lesturinn þannig að truflunin verður í lágmarki (Allington, 2009; Vacca o. fl., 2006).

Hrynrænir þættir tungumálsins snúa að hnigi og  risi raddarinnar (hljómfalli), hrynjandi og áherslum, hléum, lengd og brottfalli innan orða eða setninga sem fyrirfinnast í talmáli (byggt á Hirschberg, 2002 sbr. Kuhn, Schwanenflugel, Meisinger, 2010). Við upplestur þarf að taka tillit til hrynrænna þátta  en þeir hjálpa lesendum til að lesa af innlifun með réttu hljómfalli[2] í viðeigandi hendingum[3], þannig að merkingin komist vel til skila (Miller og Schwanenflugel, 2008). Hrynrænir þættir tungumálsins hafa mikil áhrif á lesskilning og auðvelda  lesendum að ná inntaki þess sem lesið er (Kuhn, Schwanenflugel, Meisinger, 2010).

Nánari útskýringar á skilgreiningunni

Til eru margar mismunandi skilgreiningar á lesfimi. Flestar þeirra innihalda  þá þætti sem skilgreindir eru hér að framan, en áhersluþættir þeirra eru þó mismunandi. Skilgreiningin sem hér er vitnað til á margt sameiginlegt með mörgum eldri skilgreiningum á lesfimi. Þar má þó sjá nokkrar áherslubreytingar sem höfundar hennar vilja koma á framfæri og telja að þurfi að  taka mið af við kennslu og mat á lestri. Helstar þeirra eru:

1. Að varpa ljósi á tengslin milli lesskilnings og lesfimi með því að tiltaka  hvernig samtengdir þættir lesfiminnar styðja við lesskilning.
2. Að leggja áherslu á hrynræna þætti lestrar (þ.e. tónhæð, áherslur og atkvæðalengd orða innan tungumála) til jafns við nákvæma og sjálfvirka orðþekkingu. Höfundar telja að oftast sé lögð meiri áhersla á  leshraða en hrynræna þætti lestrarins við mat og kennslu þannig að nemendur séu frekar  hvattir til að lesa hratt í stað þess að leggja áherslu á lestur sem endurspeglar hrynjandi talmálsins.
3. Að vekja athygli á því að lesfimi er mikilvæg bæði fyrir hljóðlestur og  raddlestur og að hún geti bæði stuðlað að og dregið úr lesskilningi. Þá er átt  við að nemendur sem lesa hægt af lítilli nákvæmni og ná ekki að lesa í  viðeigandi hendingum er hættara við að lesa rangt og misskilja það sem lesið er.  Athygli þeirra er enn of bundin umskráningarfærninni þannig að minna svigrúm er fyrir lesskilning. Nemendur sem hins vegar hafa náð góðri lesfimi  nýta sér alla lærða færni til að auðvelda lesturinn og geta því svo til eingöngu  beint athyglinni að lesskilningi (Kuhn, Schwanenflugel, Meisinger, 2010).

Í töflunni hér að neðan eru talin upp nokkur einkenni sem eru algeng, annars vegar meðal þeirra sem hafa gott vald á lesfimi og hins vegar þeirra sem ekki hafa náð tökum á henni.

                                                                                              (Stuðst við Fountas og Pinnell, 2006)  

© Helga Sigurmundsdóttir

[1] Í B.A. ritgerð sinni Hrynkerfi íslensku í bestunarkenningu (2008b) þýðir Anton Karl Ingason enska orðið prosody sem hrynkerfi tungumálsins og vísar til hrynrænna þátta tungumálsins.

[2] Hljómfall (intonation) vísar til tónhæðar, þ.e. hnig og ris raddarinnar í talmáli (Ensk- íslensk orðabók með alfræðilegu ívafi , 2003).

[3] Lestur í hendingum (phrasing) felst í því að flokka saman hæfilega mörg orð innan setningar eða málsgreinar þannig að lesturinn verði áheyrilegur og merking komist betur til skila (Allington, 2009).